UNIVERSIDADE ESTADUAL PAULISTA
"JÚLIO DE MESQUITA FILHO"

Faculdade de Ciências e Letras - Campus de Araraquara
  Agenda Pós-Graduação - Estudos Literários

Aluno(a) Dieumettre Jean
Titulo O realismo maravilhoso e a poética da relação na constituição da literatura crioulifrancófona do Caribe
Orientador(a) Profa. Dra. Guacira Marcondes Machado Leite
Data 15/01/2024
Resumo RESUMO
Partindo da hipótese do locus inegável de “fatos históricos fundadores” no imaginário sociopolítico, cultural, artístico-literário e linguístico do assim denominado “Caribe francófono”, a presente tese debruça-se sobre as teorias do “Realismo maravilhoso” e da “Poética da relação” como categorias poéticas e estéticas enunciadas respectivamente pelo haitiano Jacques-Stephen Alexis (1922-1961) e pelo martinicano Édouard Glissant (1928- 2011) no intuito de problematizar o assim chamado “Caribe francófono”, “literatura/s francófona/s do Caribe” e formular o neologismo Caraïbe créolifrancophone (“Caribe crioulifrancófono”) o qual se revela capaz de acarretar diversos fatos históricos, sociopolíticos, culturais e linguísticos na apelação dessa região constituída pelo Haiti, Guadalupe, Guiana Francesa e Martinica antigamente colonizada pela França. Inscritas na esteira das “bases identitárias” formuladas nas décadas 1920-1930 pelos proponentes do Indigénisme Haïtien e da Négritude na constituição de um “imaginário-comum” para com os povos-afro vitimados da colonização-escravização, estas duas teorias articulam-se para destacar o locus incontornável de cada uma das três heranças essenciais: indígena, africana e européia na formação das diversas manifestações cultural-religiosa e artístico-literária dos povos das Américas. Concentra-se em “fatos históricos fundadores” e no estudo dessas duas teorias e, com um escopo analítico composto por quatro romances (Espace d’un cillement, do haitiano Jacques-Stephen Alexis, Le quatrième siècle, do martinicano Édouard Glissant, Le nègre du Gouverneur, do guianense Serges Patient e Les derniers rois mages da guadalupense Maryse Condé) do meado século XX do Caribe crioulifrancófono, estudados sob a luz das teorias do “Realismo maravilhoso”, da “Poética da relação” e da teoria da transtextualidade enunciada por Gérard Genette, esta tese –, que adota uma perspectiva metodológica transdisciplinar (a qual combina abordagem de estudos literários com abordagens historiográfica, antropológica, etnolinguística e sociológica) –, postula que as duas teorias estudadas permitem re-inventariar rastros, vestígios e resíduos do “passado” nas produções literárias das Américas, de um lado, e do outro, oferecem subsídios teóricos e conceituais para conceber o neologismo “Caribe crioulifrancófono” bem como para alicerçar uma ‘fratria’ para com as produções literárias dessa região.
Palavras-chaves: Literatura crioulifrancófona do Caribe; Realismo Maravilhoso; Poética da Relação; História e crítica literária; Teorias de narrativa e da Transtextualidade.

REZIME
Padan li pati avèk ipotèz plas endenyab «fè histowik fondatè» yo nan imajinè sosyopolitik, kiltirèl, atistiko-literè e lingwistik rejyon sa a ki rele konsa «Karayib frankofòn» nan, tèz sa a panche l sou teyori «Reyalis mèvèye» a e «Poyetik relasyon» an kòm katogori poyetik e estetik ke Ayisyen Jacques-Stephen Alexis (1922-1961) e Matinikè Édouard Glissant (1928-2011) te fòmile, nan objektif pou pwoblematize denominasyon «Karayib Frankofòn», «Literati frankofòn» nan e fòmile neyolojis « Karayib kriyolifrankofòn », yon konsèp ki montre l kapab anglobe fè sosyohistowik, kiltirèl, relijye e lengwistik rejyon an ki genyen ladan l Ayiti, Gwadloup, Giyàn ak Matinik ke Lafrans te kolonize nan tan lontan. Enskri nan linye «baz idantitè» ke ideyològ Endijenis Ayisyen an ak Negritid lan te fòmile nan lojik pou yo te pwomouvwa yon «imajinè-komen» avèk e pou pèp-afwo yo ki te soufri kolonizasyonesklavizasyon, de teyori sa yo makònen ansanm pou mete an limyè plas enkontounab twa eritaj sa yo : endyèn, afrikèn e ewopoyèn nan fomasyon anpil manifestasyon kiltiro-relijyèz ak atistik-literè pèp nan Amerik yo. Pandan tèz la konsantre l sou «fè histowik fondatè» ak sou etid de teyori sa yo, atravè yon corpus analitik ki genyen ladan l kat woman nan dezyèm mwatye XXèm syèk la, (Espace d’un cillement, ke ayisyen Jacques-Stephen Alexis ekri, Le quatrième siècle ke matinikè Édouard Glissant ekri, Le nègre du Gouverneur, ke giyanè Serges Patient ekri e Les derniers rois mages ke gwadoupeyèn Maryse Condé ekri) etidye anba limyè teyori Reyalis mèvèye a, Poyetik relasyon an ak teyori transtekstyalite ke Gérard Genette te fòmile, tèz sa a – ki baze l sou yon apwòch metodolodik transdisiplinè (ki atikile apwòch etid literè ak apwòch historyografik, antwopolojik, etnolinguistik e sosyolojik –, postile ke de teyori etidye yo pèmèt nou repetorye siy, tras ak rès « pase kolonyal-escravajis la » nan pwodiksyon atistik-literè yo Karayib kreyolifrankofòn nan, yon kote, e, yon lòt kote, li pèmèt nou konsevwa neyolojis Karayib Kreyolifrankofòn nan e lanse baz pou yo « fratri » pou e avèk pwodiksyon literè Karayib sa a.
Mo-kle : Literati kreyolifrankofòn nan Karayib la ; Reyalis mèvèye ; Poyetik relasyon ; Istwa e kritik literè, Teyori pou resi e teoria transtekstyalite a.

RÉSUMÉ
Partant de l’hypothèse du locus indéniable des « faits historiques fondateurs » de l'imaginaire sociopolitique, culturel, artistico-littéraire et linguistique de cette région ainsi appelée « Caraïbe francophone », la présente thèse se penche sur les théories du « Réalisme merveilleux » et de la « Poétique de la relation », formulées respectivement par l'Haïtien Jacques-Stephen Alexis (1922-1961) et le Martiniquais Édouard Glissant (1928-2011), afin de problématiser de l’ainsi appelé « Caraïbe francophone », « Littérature/s francophone/s de la Caraïbe » et de formuler le néologisme Caraïbe créolifrancophone lequel se révèle capable d’embrasser les faits historiques, sociopolitiques, culturels et linguistiques pour une nouvelle appellation de cette région caraïbéenne composée par Haïti, Guadeloupe, Guyane et Martinique anciennement colonisée par la France. S'inscrivant dans le sillage des « bases identitaires » formulées dans les années 1920-1930 par les idéologues de l’Indigénisme Haïtien et de la Négritude dans la constitution d'un « imaginaire-commun » par et pour les peuples-afro victimes de la colonisation-esclavagisation, ces deux théories étudiées comme catégories poétiques et esthétiques s'articulent pour mettre en lumière le locus indéniable des trois héritages essentielles : indigène, africaine et européenne dans la formation des diverses manifestations culturo-religieuse et artistico-littéraire des peuples des Amériques. En se concentrant sur des « faits historiques fondateurs » et sur l'étude de ces deux théories et, par le biais d’un corpus analytique composé de quatre romans (Espace d’un cillement, de l’Haïtien Jacques-Stephen Alexis, Le quatrième siècle, du Martiniquais Édouard Glissant, Le nègre du Gouverneur, du Guyanais Serges Patient e Les derniers rois mages de la Guadeloupéenne Maryse Condé) de la deuxième moitié du XXe siècle étudiés sous la lumière des théories du Réalisme merveilleux, de la Poétique de la relation et de la théorie de la transtextualité énoncée par Gérard Genette, cette thèse –, qui adopte une démarche méthodologique transdisciplinaire (laquelle articule l'approche des études littéraires avec des approches historiographique, anthropologique, ethnolinguistique et sociologique) –, postule que les deux théories étudiées permettent de répertorier des signes, des traces et des résidus du « passé » dans les productions artisticolittéraires des Amériques, d’une part, et d’autre part, offrent des substrats théoriques et conceptuelles pour concevoir le néologisme Caraïbe créolifrancophone ainsi que de jeter les base pour une « phratrie » par et avec les productions artistico-littéraires de ladite Caraïbe.
Mots-clés : Littérature Créolifrancophone » de la Caraïbe ; Réalisme Merveilleux ; Poétique de la relation ; Histoire et critique littéraire ; Théorie du récit et de la Transtextualité.

RESUMEN
Partiendo de la hipótesis del locus innegable de los “hechos históricos fundadores” en el imaginario sociopolítico, cultural, artístico-literario y lingüístico del denominado “Caribe francófono”, la presente tesis estudia las teorías del “Realismo maravilloso” y de la “Poética de la relación” enunciadas respectivamente por el haitiano Jacques-Stephen Alexis (1922- 1961) y por el martiniqués Édouard Glissant (1928-2011) con el objetivo de problematizar el llamado “Caribe francófono”, “literatura/s francófona/s del Caribe” y de formular el neologismo Caraïbe créolifrancophone (“Caribe criollifrancófono”) el cual se revela capaz de acarrear diversos hechos históricos, sociopolíticos, culturales y lingüísticos en el apelo a esa región constituida por Haití, Guadalupe, Guyana Francesa y Martinica antiguamente colonizada por Francia. Inscritas en la línea de las “bases identitarias” formuladas en las décadas de 1920-1930 por los proponentes del Indigénisme Haïtien y de la Négritude en la constitución de un “imaginario-común” para con los pueblos afro víctimas de la colonizaciónesclavización, estas dos teorías estudiadas como categorias poéticas e estéticas se articulan para destacar el locus indiscutible de cada una de las tres herencias esenciales: indígena, africana y europea en la formación de las diversas manifestaciones cultural-religiosa y artístico-literaria de los pueblos de las Américas. Centrada en “hechos históricos fundadores” y en el estudio de esas dos teorías y con un alcance analítico compuesto por cuatro novelas (Espace d’un cillement, del haitiano Jacques-Stephen Alexis, Le quatrième siècle, del martinicano Édouard Glissant, Le nègre du Gouverneur, del guianense Serges Patient e Les derniers rois mages de la guadalupense Maryse Condé) de mediados del siglo XX del Caribe criollifrancófono, estudiadas a la luz de las teorías del “Realismo maravilloso”, de la “Poética de la relación” y de la teoría de la transtextualidad propuesta por Gérard Genette, esta tesis – que adopta una perspectiva metodológica transdisciplinar, la cual combina abordajes de los estudios literarios con abordajes historiográficos, antropológicos, etnolingüísticos y sociológicos–, sostiene que las dos teorías estudiadas permiten re-inventariar rastros, vestigios y residuos del “pasado” en las producciones literarias de las Américas, de un lado, y de otro, ofrecen recursos teóricos y conceptuales para concebir el neologismo “Caribe criollifrancófono” así como para establecer una ‘hermandad’ entre las producciones literarias de ese Caribe.
Palabras clave: Literatura criollifrancófona del Caribe; Realismo Maravilloso; Poética de la Relación; Historia y critica literaria; teoria de narrativa e da Transtextualidad

ABSTRACT
Starting from the hypothesis of the undeniable locus of “founding historical facts” in the sociopolitical, cultural, artistic-literary and linguistic imaginary of the so-called “Francophone Caribbean'', this thesis focuses on the theories of “Marvelous Realism” and “ Poetics of relationship” enunciated respectively by the Haitian Jacques-Stephen Alexis (1922-1961) and the Martinican Édouard Glissant (1928-2011) in order to problematize the so-called “Francophone Caribbean”, “Francophone literature/s of the Caribbean” and to formulate the neologism Caraïbe créolifrancophone (“Creolifrancophone Caribbean”) which reveals itself capable of bringing various historical, sociopolitical, cultural and linguistic facts into the appeal of this region constituted by Haiti, Guadeloupe, French Guiana and Martinique formerly colonized by France. Inscribed in the wake of the “identity bases'' formulated in the 1920s1930s by the proponents of Indigénisme Haïtien and Négritude in the constitution of a “common-imaginary” towards Afro-peoples victims of colonization-enslavement, these two theories sturdied as poetic and aesthetic categories are articulated to highlight the unavoidable locus of each of the three essential heritages: Indigenous, African and European in the formation of the diverse cultural-religious and artistic-literary manifestations of the peoples of the Americas. It focuses on “founding historical facts” and the study of these two theories and, with an analytical scope composed of four novels (L'espace d’un cillement, by Haitian JacquesStephen Alexis, Le quatrième siècle, by Martinican Édouard Glissant, Le nègre du Gouverneur, by Guianense Serges Patient e Les derniers rois mages by Guadeloupeans Maryse Condé) from the mid-20th century from the Creolifrancophone Caribbean, studied in the light of the theories of “Marvelous Realism”, the “Poetics of Relationship ” and the theory of transtextuality enunciated by Gérard Genette, this thesis – which adopts a transdisciplinary perspective methodologic (which combines a literary studies approach with historiographic, anthropological, ethnolinguistic and sociological approaches) – postulates that the two theories studied allow for the re-inventory of traces and residues of the “past” in the literary productions of the Americas, on the one hand, and on the other, offer theoretical and conceptual support to conceive the neologism “Creolifrancophone Caribbean” as well as to establish a 'phratry' with and towards the literary productions of that Caribbean.
Keywords : Caribbean creolifrancophone literature; Marvelous Realism; Poetics of Relationship; History and literary criticism; Narrative and Transtextuality theory.
Tipo Defesa-Doutorado
Texto Completo

APG 2.0
Copyright 2014 (c) UNESP - Faculdade de Ciências e Letras do Campus de Araraquara